Indyjska tantra, przez wieki spowita tajemnicą i często niezrozumiana, jest jednym z najbogatszych i najbardziej złożonych nurtów duchowych w historii Azji Południowej. Od swoich mistycznych korzeni, sięgających VIII w., po współczesne adaptacje w ramach tzw. neotantry, tantra stała się tematem licznych kontrowersji oraz fascynacji na całym świecie. Czy dzisiejsza neotantra z jej naciskiem na sferę seksualną, jest odzwierciedleniem średniowiecznej tradycji tantrycznej? Czy może stanowi jej nowoczesną adaptację, dostosowaną do potrzeb współczesnego społeczeństwa, zapominając o swoich korzeniach i przekazie praktyczno-doktrynalnym? Aby zrozumieć to dynamiczne zjawisko, niezbędna jest głęboka analiza filozoficznych podstaw tantry indyjskiej oraz krytyczne spojrzenie na jej globalną ewolucję.

Tantra indyjska, będąca ezoteryczną tradycją wewnątrz hinduizmu, głównie w nurtach śiwaizmu (śaiwizmu) i śaktyzmie, rozwijała się między VIII a XI wiekiem. Istotne jest jednak pamiętać, że stała się zjawiskiem panazjatyckim – obejmując takie przestrzenie, jak Tybet, Nepal, Bhutan, Koreę, Chiny, Mongolię, Sri Lanka, Indonezję, Japonię. Tantra była niebywale ważnym zjawiskiem w indyjskim średniowieczu, silnie wpłynęła na hathajogę (XI-XVIII w.), a od wieku XIX zafascynowała zachodnią kulturę, wpływając na takich fascynatów mistyką Indii, jak Pierre Bernard, sir John Woodroffe (alias Artur Avalon: „Tantra of the Great Liberation: Mahanirvana Tantra”, 1913, „The Serpent Power”, 1934), ówczesne ruchy okultystyczne, Towarzystwo Teozoficzne Madame Heleny Blavatsky’iej, Swami’ego Ramę („Living with the Himalayan Masters”), Osho, Sadhguru, by wspomnieć tylko kilka nazwisk. To z niej wyłoniła się neotantra (hind. navatantra), współczesna tantra, głównie kojarzona w praktykami seksualnymi. 

Dlaczego tantra współcześnie stała się tak popularna? Jaki ma związek ze współczesną jogą (modern yoga)? Współczesna joga wywodzi się z późnośredniowiecznych indyjskich praktyk hathajogi (haṭhayoga), rozwijających się na indyjskich terenach w czasach XI-XVIII w. Praktyki te z kolei opracowywane były pod silną inspiracją doktryn i praktyk tantrycznych terenów indyjskich, lecz także i tybetańskich: tantryczny buddyzm wadżrajany oraz indyjskie tantry śaktyjskie i śiwaickie silnie oddziaływały na kształtowanie się hathajogi, co jest szczególnie widoczne w najważniejszych dla tej tradycji hathajogi dziele, praktycznym podręczniku – Hathapradipice (Haṭhapradīpikā) autorstwa Swatmaramy (Svātmārāma). Hathapradipika wymienia listę wcześniejszych mistrzów tej tradycji – wielkich siddhów oraz wspaniałych nathów, w tym Adi Natha (Śiwę), Matsjendranathę oraz Gorakszanathę. Opisuje takie tematy, jak: praktyki oczyszczające (ṣaṭkarma), asany, pranajamę, czyli wolicjonalne manipulacje siłą życiową (prāṇāyāma), czakry (cakra), czyli centra energetyczne, kundalini (kuṇḍalinī), praktyki subtelne zablokowywania prany (bandha, mudrā), energia jako siła życiowa (prāṇa), oraz nadi (nāḍī), czyli subtelne kanały przepływu prany (prāṇa). Wiele z tych praktyk ma tantryczne korzenie.

Więcej o kundalini: Kundalini w sanskryckich tekstach literatury indyjskiej oraz miniwykład na YouTube o kundalini.

Średniowieczna tantra stała się panindyjską tradycją religijną, której pisma, również nazywane tantrami, nadal stanowią fundament niemal wszystkich teistycznych szkół i rytuałów w powedyjskich Indiach. Tantra nie tylko umożliwia, ale wręcz wymaga, głębokiego doświadczenia rzeczywistości, zgłębiania natury i źródła świadomości oraz najgłębszych poziomów ludzkiej percepcji. Wiedza ta, przekazywana przez wieki przez mahasiddhów w ramach tradycji doktrynalnej oraz w relacji mistrz-uczeń (guru-uczeń), wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii i praktyk religijnych w Indiach. Tantra wyłoniła się na gruncie śiwaizmu, w tybetańskiej wadżrajanie i jej subtelnych praktykach takich, jak mahamudra i dzogczen. Znalazła swoje odzwierciedlenie w późnośredniowiecznej hathajodze.

Więcej w temacie filozofii jogi oraz indyjskich źródłach dzisiejszych praktyk jogicznych: 12-godzinny kurs online Filozofia jogi – Lektura tekstów z elementami sanskrytu

Z kolei neotantra to współczesny ruch kulturowy na Zachodzie, inspirowany wschodnimi ezoterycznymi tradycjami tantrycznymi. Neotantra łączy elementy filozofii New Age z zachodnimi interpretacjami, często eksponując seksualne aspekty, zupełnie ignorując inne ważne cechy tantry, tworząc tym samym nową perspektywę rozumienia tantry w kontekście współczesnym.

Trudno jest opisywać tantrę, podawać spójne definicję, ponieważ jest ona niezwykle różnorodnym zjawiskiem obejmującym wielości różnych kultur, doktryn i praktyk religijnych. Przede wszystkim jest jednak praktyką, sadhaną (sādhana), której celem jest bezpośrednie doświadczenie Boskości, źródłowej, pierwotnej świadomości, realizacja wyzwolenia już za tego życia, a przede wszystkim przebicie się przez zjawiska przemijalnego świata i iluzoryczności ciała. Tantra to przede wszystkim transformacja, transmutacja – przetworzenie, przemiana tego co zwykle, bolesne, spowite niewiedzą i pomieszaniem emocjonalnym, przemijalne, ograniczone w boskie, błogie, pełne wiedzy i rozpoznania natury rzeczywistości, wieczne i nieskończone.