Oddech od zawsze zajmował centralne miejsce w jodze jako narzędzie wpływu na zdrowie, świadomość i siły życiowe człowieka. Klasyczne teksty, takie jak Hathapradipika, jasno wskazują na związek międzya oddechem (praną) a umysłem – prawidłowo prowadzona praktyka usuwa choroby, podczas gdy niewłaściwa może je wywołać. Współczesna nauka, idąc tym samym tropem, potwierdza, że świadoma regulacja oddechu wpływa bezpośrednio na funkcjonowanie autonomicznego układu nerwowego, poprawiając koncentrację, odporność na stres i stan zdrowia psychofizycznego. Od połowy lat ’20 XX wieku prowadzone są badania sprawdzające skuteczność określonych technik oddechowych w leczeniu astmy, nadciśnienia, zespołu jelita drażliwego czy zaburzeń nastroju. Pranajama jawi się dziś nie tylko jako duchowa praktyka jogiczna, lecz także jako potężne narzędzie wspierające równowagę układu nerwowego, immunologicznego i endokrynnego – a tym samym jako pomost między starożytną mądrością a nowoczesną medycyną somatyczną i psychologiczną.

Poprzez właściwą pranajamę następuje zniszczenie każdej choroby,
poprzez niewłaściwą – pojawia się każda choroba. (2.16)
Czkawka, astma, kaszel, bóle głowy, uszu i oczu –
liczne choroby powstają w wyniku zaburzeń oddechu. (2.17)
[Dzięki pranajamie następuje] oczyszczenie czaszki, zniszczenie chorób doszy wata,
oddalenie dolegliwości wywoływanych przez pasożyty jelitowe (…) (2.50) – Hathapradipika (tłum. własne)

Mistrzowie jogi mieli rację – tak brzmi tytuł jednego z najgłośniejszych artykuł dotyczących badań nad jogą, którego streszczenie ukazało się w 2018 w ScienceDaily (The Yogi masters were right – meditation and breathing exercises can sharpen your mind. New research explains link between breath-focused meditation and attention and brain health). Medytacja i ćwiczenia oddechowe mogą rzeczywiście wyostrzać umysł. Badania opublikowane w 2018 roku (Coupling of respiration and attention via the locus coeruleus: Effects of meditation and pranayama) wykazują, że praktyki oparte na kontroli oddechu, takie jak pranajama, wpływają na poziom noradrenaliny w mózgu, poprawiając koncentrację i wspierając funkcje poznawcze. Świadome sterowanie oddechem – a za jego pośrednictwem także umysłem – oddziałuje bezpośrednio na układ nerwowy.

Badania nad wpływem jogi i pranajamy na zdrowie mają długą historię – jak wskazuje Suzanne Newcombe (Yoga and Meditation as a Health Intervention) – sięgają już XIX wieku. Początkowo były to pionierskie, często nieuporządkowane próby zrozumienia, w jaki sposób praktyka jogi wpływa na kondycję fizyczną, siłę woli, a niekiedy także na rozwój mocy duchowych (siddhi).

Pierwsze zindeksowane w bazie PubMed badanie naukowe poświęcone pranajamie ukazało się w roku 1964 (w czasopiśmie Lancet) i dotyczyło jej zastosowania w psychiatrii (tutaj). Od tego czasu opublikowano około 550 prac badawczych (od 1964), od 2007 roku liczba publikacji dynamicznie rośnie (ok. 500 prac), tylko w 2025 roku opublikowano już 23 badania, od 2015 roku ukazało się kilka metaanaliz dotyczących wpływu pranajamy na: ciśnienie tętnicze, jaskrę, astmę, nadciśnienie, zaburzenia psychiczne i przeglądy systematyczne w medycynie integracyjnej.

Nauka o pranajamie jest dziś ściśle powiązana z fizjologią autonomicznego układu nerwowego. Praktyka ta pozwala świadomie regulować jego funkcje poprzez określone wzorce oddechowe oraz kontrolowane ruchy przepony i płuc. Kontrola oddechu staje się więc punktem wyjścia do bezpośredniego wpływania na zdrowie psychiczne i fizjologiczne.

Pranajama: siła oddechu

Według badania Pranayama: The power of breath (2009) regularna praktyka pranajamy przynosi wymierne korzyści w leczeniu: przewlekłych schorzeń dróg oddechowych (np. zapalenie oskrzeli, astma, nieżyt nosa, zapalenie gardła), chorób metabolicznych (otyłość, cukrzyca, insulinooporność), chorób układu krążenia (nadciśnienie, zawał serca), alergii i zaburzeń psychosomatycznych, problemów z pamięcią, bezsenności, stanów depresyjnych i oznak przedwczesnego starzenia się organizmu. Wykazano pozytywny wpływ wzorców oddechowych – takich jak anuloma, wiloma i kapalabhati – na alergiczne schorzenia układu oddechowego.

Fizjologia długiego, spokojnego pranajamicznego oddechu

Z kolei jedno z najbardziej znanych badań z 2006 (Physiology of long pranayamic breathing) wskazują na bezpośredni wpływ pranajamy na: zmniejszone zużycie tlenu, spowolniona akcja serca, obniżone ciśnienie krwi, wzrost aktywności fal theta w EEG, silną aktywację układu przywspółczulnego, poprawę pracy płuc i krążenia, mniejsze zapotrzebowanie na leki rozszerzające oskrzela (np. u osób z astmą), zwiększoną neuroplastyczność mózgu, lepsze przetwarzanie informacji, poprawę samopoczucia i odporności na stres, skuteczność w terapii PTSD, depresji, uzależnień i chorób psychosomatycznych, złagodzenie objawów zespołu jelita drażliwego (poprzez działanie przywspółczulne na układ trawienny) oraz widoczny wpływ na funkcjonowanie nerwu błędnego i rytm serca.

Świadomy oddech jako praktyka przemiany

W świecie pełnym bodźców i napięć, oddech pozostaje jedną z nielicznych rzeczy, do których mamy nieprzerwany dostęp – a zarazem jednym z najpotężniejszych narzędzi transformacji. Pranajama, praktyka świadomej regulacji oddechu, łączy w sobie starożytną mądrość i współczesną wiedzę o działaniu układu nerwowego. Właściwie prowadzona, pozwala wyciszyć umysł, przywrócić równowagę w ciele i odbudować poczucie wewnętrznego oparcia – nie przez ucieczkę od życia, lecz przez głębsze zanurzenie się w jego rytm.

Nie trzeba wielkich przygotowań, by zacząć – wystarczy kilka minut dziennie. Pranajama nie obiecuje natychmiastowych efektów, ale oferuje coś głębszego i transformującego: drogę powrotu do głębszego poznania siebie. A kiedy zaczynasz oddychać naprawdę – ze świadomością – zaczynasz też inaczej żyć.

Jeśli chcesz pogłębić swoją praktykę, zrozumieć jej fundamenty i uczyć się pranajamy w sposób uporządkowany i osadzony w tradycji, zapraszam Cię do udziału w kursach i spotkaniach prowadzonych w Atelier Jogi. Znajdziesz je na stronie: atelierjogi.com – w przestrzeni, którą tworzonę z myślą o tych, którzy pragną oddychać świadomie, żyć głębiej i praktykować medytację, jogę postoralną oraz pranajamę z głębokim sensem.